Περιγραφή Ερευνητικού Έργου

Η μελέτη της γραφής στην αρχαία Μακεδονία με τη χρήση online βάσεων δεδομένων:

Μία σύγχρονη προσέγγιση για τη χρονολόγηση επιγραφικών ευρημάτων

Περίληψη

Το προτεινόμενο πρόγραμμα αφορά στη μελέτη της ελληνικής γραφής στην αρχαία Μακεδονίακαι της εξελικτικής της πορείας από την περίοδο της Βασιλείας έως τους Ύστερους Αυτοκρατορικούς Χρόνους. Η μελέτη θα βασιστεί σε περίπου 780 επακριβώς χρονολογημένες επιγραφές από ολόκληρο τον χώρο της Αρχαίας Μακεδονίας (από την περιοχή της Οχρίδας έως τον ποταμό Νέστο και από την Παροικόπολη έως το Δίον), οι οποίες χρονολογούνται είτε με τη χρήση αρχαίων ημερολογίων είτε μέσω αναφοράς σε ηγεμόνες, αξιωματούχους και άλλα ιστορικά πρόσωπα ή γεγονότα. Προϋπόθεση για την ολοκλήρωση της μελέτης αποτελεί η συγκέντρωση των φωτογραφικών απεικονίσεων αυτών των επιγραφών, η οποία θα καταστήσει εφικτή τη δημιουργία ενός σώματος πληροφοριών σε ηλεκτρονική μορφή που θα επιτρέψει τη μελέτη του υλικού σε εξελικτική φορά και κατά γεωγραφική κατανομή. Το πρωτογενές υλικό στο οποίο θα βασιστεί η έρευνα, δηλαδή οι φωτογραφίες των επιγραφών και η κατάτμησή τους στα επιμέρους γράμματα, θα συγκεντρωθεί σε μια ηλεκτρονική βάση ελεύθερης πρόσβασης, η οποία θα αποτελέσει ένα πολύτιμο εργαλείο πρώτης ανάγκης για τον αρχαιολόγο, τον επιγραφικό, τον ιστορικό, τον φιλόλογο, τον γλωσσολόγο και οποιονδήποτε ενδιαφέρεται για την εξέλιξη της γραφής στην Μακεδονία και για την ακριβή χρονολόγηση επιγραφικών ευρημάτων. Με την ολοκλήρωση της επιγραφικής μελέτης και με τη συγκρότηση της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων ελεύθερης πρόσβασης, οι αρχαιογνωστικές επιστήμες θα έχουν στη διάθεσή τους δύο σημαντικά εργαλεία για την περαιτέρω και με ασφαλέστερα κριτήρια μελέτη της αρχαίας Μακεδονίας.

Ερευνητικά ερωτήματα - υποθέσεις εργασίας

Στο πλαίσιο της μελέτης για την εξέλιξη της γραφής στην αρχαία Μακεδονία θα διερευνηθούν ερωτήματα όπως:

• Πότε εμφανίζονται και για πόσο χρονικό διάστημα χρησιμοποιούνται στις επιγραφές της Μακεδονίας συγκεκριμένες τεχνοτροπίες γραφής;
• Πότε εμφανίζονται και πότε παύει η χρήση χαρακτηριστικών γραμμάτων, όπως του πι με την βραχεία δεξιά κάθετη κεραία, του ρομβοειδούς όμικρον, του μηνοειδούς σίγμα κ.α.
• Ποιες διαφορές παρατηρούνται ανάμεσα σε επιγραφές δημοσίου χαρακτήρα (διατάγματα, ψηφίσματα) και σε σύγχρονες επιγραφές ιδιωτικού χαρακτήρα (επιτύμβιες, αναθηματικές)
• Μπορούν να ανιχνευτούν επιδράσεις από πόλη σε πόλη;
• Υπάρχουν σύνολα επιγραφών που μπορούν να αποδοθούν στο χέρι ενός χαράκτη;
• Πότε ξεκινά, πότε γενικεύεται και πότε υποχωρεί η χρήση συμπιλημάτων στις επιγραφές της Μακεδονίας (ποσοστά ανά πεντηκονταετία και ανά πόλη)
• Πότε ξεκινά και πότε υποχωρεί η χρήση των κυριότερων χρονολογικών συστημάτων της ρωμαϊκής Μακεδονίας;
• Θα μπορούσε η μελέτη να συμβάλει στην καλύτερη χρονολόγηση ήδη δημοσιευμένων επιγραφών;

Καινοτομία

Η προτεινόμενη μελέτη συνιστά την πρώτη προσπάθεια να μελετηθεί η εξέλιξη της ελληνικής γραφής σε ολόκληρο το χώρο στην αρχαίας Μακεδονίας από την περίοδο της Βασιλείας ως τους Ύστερους Αυτοκρατορικούς Χρόνους, λαμβάνοντας υπ’ όψιν το σύνολο των με ασφάλεια χρονολογημένων επιγραφών και αξιοποιώντας τις δυνατότητες που προσφέρουν τα εργαλεία της πληροφορικής. Η συγκέντρωση του υλικού στο οποίο θα βασιστεί η μελέτη αποτελεί αίτημα της έρευνας τουλάχιστον από τη δεκαετία του ’50· όπως παρατήρησε ο σημαντικότερος μελετητής των χρονολογικών συστημάτων της Μακεδονίας: «one of my objects in writing the present article is to lay the foundation, on which I hope someone else will build, for a study of the Macedonian script by drawing up lists of texts dated on other than epigraphic grounds, and by indicating those publications in which photographic illustrations of the relevant inscriptions are provided» (Tod 1953, 396).
Έξι δεκαετίες μετά τη δημοσίευση της τελευταίας εργασίας του Marcus Tod για τη μακεδονική χρονολόγηση, η μελέτη της εξέλιξης της γραφής στην αρχαία Μακεδονία παραμένει δυσχερής εξαιτίας των παρακάτω παραγόντων:

α) Αν και από το 1972 μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί δέκα επιγραφικά συντάγματα της Μακεδονίας (αναμένεται η έκδοση του τόμου IG X 2 1 Suppl. εντός του 2017),
μεγάλο μέρος του επιγραφικού υλικού παραμένει διεσπαρμένο σε παλαιές και δυσπρόσιτες εκδόσεις χωρίς φωτογραφική απεικόνιση.
β) Η φωτογραφική τεκμηρίωση πολλών από τα υπάρχοντα επιγραφικά συντάγματα είτε είναι ελλιπής είτε οι φωτογραφίες τους δεν είναι της επιθυμητής ποιότητας.

Ως συνέπεια των παραπάνω, η μοναδική εργασία που επικεντρώνεται στην μελέτη καλά χρονολογημένων επιγραφών της Μακεδονίας αποτελεί η πρόσφατη συμβολή της S. Babamova, η οποία όμως διαλαμβάνει περιορισμένο αριθμό επιγραφών από την Άνω Μακεδονία. Πρόκειται για 83 επιγραφές, οι οποίες αποτελούν τμήμα του καλά χρονολογημένου επιγραφικού υλικού της τέταρτης μακεδονικής μερίδας και πολύ μικρό ποσοστό αυτών της τρίτης. Η μελέτη επικεντρώνεται κυρίως στη χρήση των χρονολογικών συστημάτων που βρίσκονταν σε ισχύ στην Άνω Μακεδονία, ενώ πολύ μικρός αριθμός σελίδων αφιερώνεται στην εξέταση του σχήματος των γραμμάτων μέσα από ημιτελείς πίνακες και φτωχής ποιότητας φωτογραφικό υλικό.

Η προτεινόμενη εργασία αποτελεί την πρώτη προσπάθεια να μελετηθεί η εξέλιξη της γραφής σε ολόκληρο το χώρο της αρχαίας Μακεδονίας αξιοποιώντας το σύνολο των διαθέσιμων χρονολογημένων επιγραφών. Για την επίτευξη των στόχων του προγράμματος θα πραγματοποιηθεί τόσο αναζήτηση και φωτογράφηση των χρονολογημένων επιγραφών στον τόπο φύλαξής τους όσο και προσπάθεια ένταξης των ηλεκτρονικών υπολογιστών στο γίγνεσθαι των ανθρωπιστικών επιστημών, εγχείρημα το οποίο, αν και δεν είναι μοναδικό στη σύλληψη, είναι ωστόσο πρωτότυπο στο σχεδιασμό και στην υλοποίησή του.